جنگ جهانی دوم خونین ترین درگیری در طول تاریخ بشریت

جنگ جهانی دوم باعث کشتارهای جمعی از جمله هولوکاست و حمله ی گسترده هوایی به شهرهای آلمان از جمله درسدن و بمباران هسته ای هیروشیما و ناکازاکی شد. در طول جنگ جهانی دوم بیش از 70 میلیون نفر کشته شدند که این آمار خونین ترین درگیری انسان در طول تاریخ بشریت است...

فرآوری: فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

جنگ جهانی دوم از کجا شروع شد و به کجا ختم شد؟

اگر چه ژاپن تهاجم خود به چین را از سال 1937 آغاز کرده بود اما به طور کلی حمله ی آلمان نازی به لهستان در سال 1939 تاریخ شروع جنگ جهانی دوم گفته می شود. درگیری بین دو کشور آلمان و لهستان باعث مداخله ی فرانسه و بریتانیا و فراگیر شدن جنگ در اروپا شد. در طول جنگ اروپا آلمان نازی موفق شد بخش عمده ای از این قاره را ضمیمه خاک خود کند اما در این بین توافق نامه ای میان آلمان نازی و شوروی منعقد شد. شکسته شدن این توافق نامه روند جنگ را به ضرر آلمان تغییر داد. در سال 1942 متحدین شمال آفریقا را از دست دادند؛ روند این شکست ها در سال 1943 و حمله ی متفقین به شرق اروپا و ایتالیا ادامه یافت. از سوی دیگر ایالات متحده در جبهه ی آسیا به موفقیت هایی دست یافت و این روند باعث عقب نشینی نیروهای متحد گردید.

جنگ در اروپا در 8 می 1945 و در ژاپن در 15 اوت 1945 پایان یافت. نتیجه ی نهایی جنگ جهانی دوم پیروزی متفقین بود اما پیامدهای این جنگ تغییرات بسیاری در پی داشت از جمله تشکیل سازمان ملل متحد که نقش عمده ای در جلوگیری از مناقشات بین کشورها بر عهده دارد. دو کشور ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به عنوان ابرقدرت های نو ظهور نقش عمده ای در تصمیم گیری های جهانی داشتند.

بررسی علت جنگ جهانی دوم

به طور اساسی می توان ریشه جنگ جهانی دوم را در جنگ جهانی اول جستجو کرد. با شکست سه محور اصلی یعنی امپراتوری اتریش-مجارستان، امپراتوری عثمانی و امپراتوری آلمان در جنگ جهانی اول سیاست های سخت گیرانه ای از سوی دولت های پیروز جنگ جهانی اول به این کشورها تحمیل شد.

در آلمان رشد ملی گرایی افراطی به دلیل سیاست هایی که متفقین به وسیله معاهده ورسای به آلمان تحمیل کردند زمینه رشد نازیسم را فراهم آورد.

پس از جنگ جهانی اول، متفقین برای جلوگیری از وقوع جنگ بزرگ دیگری معاهده ورسای را پیشنهاد دادند. سخت ترین قسمت این معاهده در مورد آلمان بود. معاهده ورسای حدود سیزده درصد قلمرو پیش از جنگ آلمان، ده درصد جمعیتش، هفتاد و پنج درصد کانه های آهن آن و بیست و پنج درصد باکیفیت ترین معادن زغال سنگ آن را گرفت.

متفقین آلمان را به خاطر شروع جنگ جهانی اول مقصر شناختند و در این معاهده در قبال صلح، از آن غرامت جنگی و سرزمین مطالبه کردند. جمهوری وایمار، دولتی که پس از فرار ویلهلم دوم، امپراتور آلمان در این کشور تشکیل شده بود به ناچار برای انعقاد صلح با متفقین این پیمان را امضا کرد. طبق این پیمان، مردم آلمان به خاطر شروع جنگ مقصر شناخته شدند و باید غرامتی حدود صد میلیارد دلار (در آن زمان) می پرداختند. همچنین در پی این معاهده، تعداد نیروهای ارتش آلمان را به صد هزار نفر کاهش داد. در آلمان چهار میلیون نفر بیکار بودند و از آن جایی که این کشور مستعمره نداشت، نمی توانست محصولاتش را به فروش برساند. هیتلر سال 1925 در کتابی به نام نبرد من (Mein Kampf) اعلام کرد که باید در فکر «فضایی برای حفظ موجودیت نژاد ژرمن» بود و باید برای این مهم «به شرق نگریست». او سپس برای به دست آوردن بازارهای جدید برای محصولات آلمانی مسئله ی نابودی «یهودیت بلشویسم» را مطرح نمود و  توانست حمایت و پشتیبانی شرکت ها و کارخانه های بزرگ آلمانی از قبیل زیمنس، بایر، کروپ یا بُش را کسب کرده و این شرکتها صندوق های حزب نازی را پر از پول و امکانات کردند و از جمله همچنین کارفرمای فولادسازی تیسن مقداری طلا به ارزش 100 هزار مارک به نازی ها داد. هیتلر در سال 1933 به قدرت رسید.

و از طرفی به دلیل جنگ داخلی در روسیه ، شوروی به وجود آمده بود و در ایتالیا بنیتو موسولینی یک حکومت فاشیستی را به وجود آورده بود. موسولینی یک سیاست خارجی تهاجمی را در پیش گرفت و در چند مرحله به الجزایر و چند کشور دیگر آفریقایی حمله کرد و در چین هم حزب کمونیست توانست حکومت را به دست بگیرد. به وجود آمدن این جریانات ، شعله های جنگ جهانی دوم از زیر خاکستر این سیاست ها زبانه کشید.

خلاصه ای از خاکسترهای جنگ جهانی دوم

جنگی فراگیر بین سپتامبر 1939 تا 2 سپتامبر 1945 بود. این جنگ بسیاری از کشورهای جهان را درگیر کرد تا جایی که دو دسته از کشورهای مختلف به نام های متّحدین و متّفقین به وجود آمد. این گسترده ترین جنگ جهان است که در آن بیش از 100 میلیون نفر جنگیدند. در طول این جنگ کشورهای مختلف تمام توان اقتصادی و علمی خود را بر محور ساخت تسلیحات جنگی متمرکز کردند. این جنگ همچنین باعث کشتارهای جمعی از جمله هولوکاست و حمله ی گسترده هوایی به شهرهای آلمان از جمله درسدن و بمباران هسته ای هیروشیما و ناکازاکی شد. در طول جنگ جهانی دوم بیش از 70 میلیون نفر کشته شدند که این آمار خونین ترین درگیری انسان در طول تاریخ بشریت است.

پس از جنگ، دولت شوروی حکومتهای کمونیست وابسته به مسکو را در کشورهای اروپای شرقی ایجاد کرد. شوروی، در کنفرانس پتسدام توانست آمریکا و بریتانیا را راضی کند تا با ضمیمه ساختن بخش شرقی لهستان به شوروی و ضمیمه ساختن بخشهایی از شرق آلمان به لهستان موافقت کنند. شوروی ها با استفاده از حضور نظامی خود، به دولت در تبعید لهستان، که سهم زیادی در شکل دادن نبرد چریکی لهستانیها علیه نازیها داشت، اجازه فعالیت ندادند و دولتی کمونیست وابسته به شوروی را در لهستان بر سر کار آوردند.تشکیل دولت کمونیست در یونان هم از اهداف دولت شوروی بود که با پافشاری چرچیل از تسلط کمونیسم بر این کشور جلوگیری شد. سلطه شوروی بر این کشورها تا اواخر سلطه کمونیسم بر شوروی (1989) ادامه داشت. در سالهای بعد از جنگ جهانی، شوروی ها با استفاده از نیروی نظامی، جنبشهای آزادی طلبانه مردم مجارستان و سپس چکسلواکی را سرکوب کردند.

شعله های جنگ جهانی دوم ایران را هم در برگرفت

علی رغم اینکه ایران اعلام بی طرفی نموده بود، متفقین خاک کشور را اشغال کردند. این اشغال لطمات و صدمات جبران ناپذیری به کشور وارد ساخت که تبعات آن تا سالیان متمادی گریبان مردم ایران را گرفته بود.

بهانه اشغالگران فعالیت ستون پنجم آلمان در ایران و عدم اخراج آنها از سوی دولت ایران اعلام شد. این مقال قصد آن دارد تا با بررسی برخی شواهد و مدارک روشن سازد آیا آلمانی ها در ایران فعالیت نمی کردند و یا اینکه دولت ایران به خواسته انگلستان مبنی بر اخراج اتباع آلمان از کشور در همان آغاز تن در می داد امکان آن بود که متفقین از اشغال ایران صرف نظر نمایند. 
 از شواهد و قراین بر می آید که متفقین، در مکاتبات و مذاکراتی که با مقامات ایرانی یا بین خودشان  داشته اند از فشارهای اقتصادی، سپس از تهدید نظامی درکنار مذاکرات و تسلیم یادداشت های اعتراض آمیز برای همراه ساختن یا تسلیم دولت نسبت به خواسته های خود به عنوان ابزاری مناسب متوسل شده اند. اما بزودی به دلیل محدودیت زمانی که داشته اند و با توجه به حمله آلمان به روسیه اشغال نظامی ایران را به عنوان تنها گزینه انتخاب کرده و برنامه ریزی سریعی را برای اشغال انجام دادند.

اسناد و مکاتبات سیاسی حاکی از آن است که فعالیت آلمان ها در ایران بهانه و دستاویزی بیش نبوده است به گونه ای که بولارد، وزیر مختار انگلیس در ایران در 20 تیر 1320 به وزارت خارجه انگلیس می نویسد : "گرچه مطمئنیم که ستون پنجم آلمان در ایران مشغول فعالیت است، ولی به گونه ای شگفت انگیز نمی توانیم برای اثبات آن شواهد کافی نشان دهیم" .

واقعیت این است که حمله متفقین به ایران بر اساس منافع متفقین اجتناب ناپذیر می می نمود و ضرورتی راهبردی ناشی از وضعیت جنگ جهانی دوم و به مخاطره افتادن موجودیت امپراتوری جهانی انگلیس در صورت شکست شوروی از آلمان در آن مقطع تاریخی بود.

 جلال عبده ضمن برشمردن علل توجه متفقین به ایران می گوید :  "هنگامی که به نمایندگی تهران در مجلس انتخاب شده بودم و برای به دست آوردن علل حمله به ایران،  توسط کمیسیون خارجه به اتفاق چند نفر دیگر از جمله دکتر رضازاده شفق برای بررسی پرونده های موجود در وزارت امورخارجه مأموریت داشتیم، به اسنادی برخوردیم که حاکی از آگاه کردن سفیر ایران در مسکو (محمدساعد) شاه را از مقاصد شوروی و انگلیس بود . توضیح آنکه به آقای ساعد سفیر ایران در شوروی از تهران دستور رسیده بود که به سفیر آمریکا بگوید که: ایران در مقابل هرگونه تجاوز ایستادگی خواهد کرد و محمد شایسته وزیرمختار ایران درآمریکا برحسب محتویات پرونده به دستور وزارت امورخارجه ایران مشابه این مطلب را به وزارت امورخارجه آمریکا اعلام نموده بود و این را اضافه کنم که هنگام مراجعه به پرونده امر، در وزارت امورخارجه، به تلگرافی که ساعد پیرامون امکان حمله نیروی اتحاد شوروی به ایران به دولت وقت گوشزد کرده بود، برخوردیم. شاه نیز از مفاد آن بی اطلاع نبود، ولی ترتیب اثر به مفاد تلگراف نداده بود "

در این وضعیت سیاست خارجی ایران در نهایت فقط می توانست تغییرات اندکی در آن ایجاد کند و اشغال به صورت کم هزینه تر و آسیبهای کمتری صورت گیرد. 
در هر صورت سحرگاه روز 25 اوت 1941/3 شهریور1320، تنها یازده روز بعد از انتشار منشور آتلانتیک که طی آن چرچیل، نخست وزیر انگلیس و روزولت، رئیس جمهور آمریکا، آزادی، استقلال و حق تعیین سرنوشت را بر کلیه ملل جهان شناخته بودند، مرزهای کشور بی طرف ایران را از شمال و جنوب به طور همزمان مورد تعرض و تجاوز قرار دادند و به شیوه ای وحشیانه وارد خاک ایران شده به پیشروی پرداخته در کوتاه زمانی قسمت اعظمی از نواحی شمالی و جنوبی کشور را اشغال نموده تهدید به اشغال پایتخت نیز نمودند.